Làng Ngũ Xã nằm bên hồ Trúc Bạch, thuộc thôn Ngũ Xã, tổng Thuận Thành, huyện Vĩnh Thuận, phía Tây thành Thăng Long (nay thuộc phường Trúc Bạch, quận Ba Đình, thành phố Hà Nội) có lịch sử hình thành khá lâu đời, tính đến nay khoảng 500 năm.
Tên Ngũ Xã của làng được gắn liền với lịch sử hình thành làng. Theo sử sách ghi chép lại, vào thời nhà Lê (1428 - 1527) triều đình tập hợp những thợ đúc đồng giỏi ở năm xã gồm: Đông Mai, Châu Mỹ, Lộng Thượng, Đào Viên và Điện Tiền về kinh thành lập Trường đúc tiền và đồ thờ cho triều đình, gọi là Tràng Ngũ Xã. Theo đó, người dân ở năm xã đã kéo về Thăng Long lập nghiệp, chọn vùng đất bên bờ hồ Trúc Bạch để an cư. Để ghi nhớ năm làng quê gốc của mình, người dân đã lấy tên làng là Ngũ Xã.
Từ xưa làng nghề Ngũ Xã đã rất nổi tiếng cả trong và ngoài thành Thăng Long nhờ kỹ thuật đúc tượng đồng, trống đồng, đồ thờ bằng đồng, chuông đồng, tranh đồng với những nét tinh hoa bậc nhất.
Thuở ban đầu, làng Ngũ Xã chuyên đúc tiền và đồ thờ cho triều đình. Theo thời gian, nghề đúc ngày càng phát triển, các nghệ nhân tài hoa có đầu óc sáng tạo, cùng những người thợ có tay nghề cao đã đúc các đồ dùng phục vụ đời sống hằng ngày của người dân như mâm, nồi, chậu đồng... Đồng thời đúc một số đồ thờ cúng như tượng Phật, bát hương, đỉnh, đèn nến, lọ hoa, bộ tam sự, ngũ sự bằng đồng... Dân làng đúc đồng Ngũ Xã trở nên quen thuộc gần gũi với người dân khắp mọi miền đất nước.
Chia sẻ về kỹ thuật đúc đồng, ông Nguyễn Văn Ứng (64 tuổi, nghệ nhân đúc đồng già nhất của làng Ngũ Xã) cho hay, nghề đúc đồng gồm có 5 kỹ thuật cơ bản, gồm đắp mô hình chi tiết cần đúc, tiếp theo là tạo khuôn, sau đó là kỹ thuật pha trộn nguyên liệu, nấu và đổ nguyên liệu vào khuôn, đúc xong thì đến công đoạn sửa nguội và cuối cùng là đánh bóng sản phẩm.
Với những chi tiết đúc lớn, có những công đoạn phải mất nhiều tháng liền mới hoàn thành. Người nghệ nhân muốn giỏi cả 5 kỹ thuật thì có khi phải mất cả đời rèn luyện.
Sự khác biệt trong sản phẩm đồng của Ngũ Xã chính là kỹ thuật đúc liền khối. Đúc liền khối đối với các sản phẩm nhỏ đã không đơn giản, đối với các sản phẩm có kích thước cực lớn lại càng khó khăn, phức tạp hơn nhiều. "Kỹ thuật đúc liền khối là một kỹ thuật vô cùng khó và phức tạp, đòi hỏi người nghệ nhân phải có kỹ năng cao trong tất cả các công đoạn. Hiện kỹ thuật này vẫn là bí quyết riêng của làng Ngũ Xã", ông Nguyễn Văn Ứng nói.
Bên cạnh đó, kỹ thuật pha trộn nguyên liệu cũng vô cùng quan trọng, mỗi loại sản phẩm thì cần dùng một loại nguyên liệu riêng. Để đúc chuông thì cần phải pha nguyên liệu sao cho màu chuông không cần sáng nhưng tiếng chuông lại phải trong và phải vang, nếu pha nguyên liệu sai thì có thể sẽ đúc ra một chiếc chuông câm, đánh không thành tiếng. Để đúc tượng thì lại cần nguyên liệu có màu sắc tôn quý, nguyên liệu phải cứng, bền, trường tồn…
Trải qua bao thăng trầm của lịch sử, những sản phẩm đúc đồng của làng Ngũ Xã trước đây và cả hôm nay vẫn khẳng định được sự tinh xảo, tính nghệ thuật và thể hiện được tâm hồn của những nghệ nhân của kinh thành Thăng Long xưa và nay.
Đối với người thợ đồng Ngũ Xã, niềm tự hào về truyền thống đúc đồng lâu đời và tình yêu nghề là động lực để tiếp tục phát triển. Niềm vui lớn nhất của người thợ đồng chính là sự đón nhận và thái độ hoan hỷ của khách hàng với sản phẩm mình làm ra.
Tiếp nối truyền thống của cha ông xưa, Công ty TNHH đúc đồng truyền thống Ngũ Xã đã hình thành và phát triển, từng bước để lại dấu ấn rõ nét, vừa mang nét truyền thống vừa có nét hiện đại. Ngoài việc lưu giữ những tinh hoa của nghề, xưởng đúc đồng của Công ty cũng là cơ sở duy nhất có 4 thành viên trong gia đình đều được công nhận là nghệ nhân.
Năm 2021, Công ty TNHH đúc đồng truyền thống Ngũ Xã có 2 sản phẩm được UBND thành phố Hà Nội đánh giá, phân hạng và quyết định công nhận sản phẩm OCOP 4 sao là: Đôi đèn tứ linh và lọ song ngư. Bên cạnh đó, còn rất nhiều sản phẩm đoạt giải cao trong kỳ thi kỹ năng thủ công tinh xảo…
Trải qua bao thăng trầm cùng thời gian, các sản phẩm đồng Ngũ Xã nói chung và các sản phẩm của Công ty TNHH đúc đồng truyền thống Ngũ Xã nói riêng vẫn luôn luôn được coi là hình mẫu về nghệ thuật và chất lượng kỹ thuật mà hiếm xưởng đúc nào trong cả nước sánh kịp.
Thành công của người thợ Ngũ Xã khi tiến hành đúc các sản phẩm bằng đồng trong quá khứ cùng như hiện tại là do sự thông minh sáng tạo, với đôi mắt tinh tường, chuẩn xác và bàn tay khéo léo, cùng đức tính cẩn trọng, kinh nghiệm nghề, đã tạo nên những tác phẩm kỳ công. Điều đó đã khẳng định tài năng đặc biệt của các nghệ nhân và thợ thủ công đúc đồng Ngũ Xã.
Mai Bình (Tin, ảnh)
